Zadośćuczynienie za krzywdę wyrządzoną naruszeniem więzi rodzinnej

We wrześniu tego roku weszła w życie nowelizacja, która dodała do polskiego Kodeksu cywilnego art. 446(2). Zgodnie z jego treścią „razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.”

W obowiązującym do niedawna porządku prawnym najbliższym członkom rodziny bezsprzecznie przysługiwało prawo do żądania zadośćuczynienia za krzywdę doznaną w związku ze śmiercią poszkodowanej osoby bliskiej. Tego rodzaju uprawnienie wyraźnie wynika z art. 446 § 4 k.c. i od wielu lat funkcjonuje w polskim prawie. Jeszcze do niedawna kwestią otwartą i nierozstrzygniętą pozostawało to, czy rodzinie poszkodowanego przysługuje zadośćuczynienie w przypadku, gdy nie doszło co prawda do jego śmierci, lecz doznał on trwałego lub nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu, co w konsekwencji doprowadziło do zerwania więzi rodzinnych.

W dotychczasowym orzecznictwie sądowym istniała wyraźna rozbieżność w zakresie tego, czy zerwanie więzi rodzinnej i trwała oraz ciężka choroba będąca skutkiem dramatycznych wydarzeń (takich jak np. wypadek drogowy czy też błąd medyczny) uzasadnia przyznanie najbliższym członkom rodziny zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Większość sądów powszechnych opowiadała się za uznaniem więzi rodzinnej za dobro osobiste i przyznawała zadośćuczynienia za tego rodzaju krzywdę. Niemniej wciąż zdarzały się wyroki, w których sąd odmawiał zasądzenia na rzecz najbliższych członków rodziny odpowiedniej sumy pieniężnej w takich przypadkach. Powyższa rozbieżność istniała nie tylko w nauce i pośród sądów powszechnych, lecz także na szczeblu samego Sądu Najwyższego. W uchwałach siedmiu sędziów z 27.03.2018 r. (sygn. akt III CZP 69/17, III CZP 36/17, III CZP 60/17) Izba Cywilna Sądu Najwyższego stanęła na stanowisku, że zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek zerwania więzi rodzinnej należy się osobom najbliższym, gdyż więź rodzinna jako dobro osobiste podlegać winna najwyższej ochronie. Zaledwie kilkanaście miesięcy później Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w uchwale siedmiu sędziów z 22.10.2019 r. (sygn. akt I NSNZP 2/19) zajęła stanowisko zgoła odmienne i, uznawszy, że więź rodzinna nie stanowi dobra osobistego, zanegowała możliwość przyznania zadośćuczynienia za krzywdę w przypadkach zerwanie tejże więzi, gdy nie nastąpiła śmierć poszkodowanego, a „jedynie” trwały uszczerbek na jego zdrowiu lub inna ciężka choroba.

Nowo wprowadzony przepis art. 446(2) k.c., podobnie jak od dawna istniejące unormowania regulujące kwestię naprawienia szkody niemajątkowej, zawiera szereg pojęć nieostrych. Po pierwsze, stosowne zadośćuczynienie będzie przysługiwało „najbliższym członkom rodziny”. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, wydanym na kanwie dotychczas obowiązujących art. 446 § 3 k.c. oraz art. 446 § 4 k.c., do kręgu najbliższych członków rodziny będzie można zaliczyć nie tylko osoby połączone z poszkodowanym węzłem pokrewieństwa, powinowactwa czy przysposobienia. Sądy najpewniej nie będą zważać na kryteria formalne, lecz będą badać faktycznie istniejące więzi i rzeczywisty układ stosunków. W związku z powyższym, w zależności oczywiście od danych okoliczności, zadośćuczynienie może przysługiwać nie tylko rodzicom, małżonkowi, dzieciom czy rodzeństwu, lecz także konkubentowi lub najbliższemu przyjacielowi. Po wtóre, sąd każdorazowo będzie oceniał i decydował, czy w danym przypadku mamy do czynienia z „ciężkim i trwałym uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia, skutkującym niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej”. Desygnatem tego określenia będą przede wszystkim wszelkie stany wegetatywne i terminalne. Zadośćuczynienie będzie przysługiwać najbliższym członkom poszkodowanego, który co prawda żyje, ale nie ma z nim kontaktu lub kontakt ten jest w wysokim stopniu ograniczony. Ponadto przyznanie zadośćuczynienia będzie uzasadniał zapewne taki stan chorobowy, który nie będzie rokował żadnej wyraźnej poprawy.

Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego art. 446 (2) k.c. stanowi bardzo ważną zmianę, albowiem przyznaje osobom najbliższym wyraźne uprawnienie do żądania zadośćuczynienia za krzywdę związaną z zerwanie więzi rodzinnej. Warto podkreślić, że powyższe zmiana znacznie zmniejsza ryzyko procesowe w przypadku wystąpienia z odpowiednim powództwem. Dotychczas rodzina, składając w sądzie stosowny pozew, musiała liczyć na przyjęcie przez sąd korzystnej linii orzeczniczej uznającej więzi rodzinne za dobro osobiste. W obecnym stanie prawnym zdaje się, że ustawodawca w sposób wiążący kwestię tę przesądził.